Succes is een keuze. Het is een statement dat je overal ziet. In dit genuanceerde artikel legt Pieter uit wat de donkere kant is van deze uitspraak, die maar wát vaak wordt gebruikt in de huidige prestatiemaatschappij.
Als je maar lang genoeg op Facebook rondneust, kom je vroeg of laat twee dingen tegen: kattenfilmpjes en inspirerende citaten. Mijn favoriete kattenfilmpje moet toch wel Keyboard Cat zijn. En mijn favoriete citaat? Waarschijnlijk dit poëtische hoogstandje van de Duitse dance-act Scooter (waar, alle gekheid op een stokje, ook nog een kern van waarheid in zit).
Maar er zijn ook citaten waar ik minder om kan lachen:
‘Succes is een keuze.’
‘De enige die je tegenhoudt, ben je zelf.’
‘Met de juiste mindset is alles mogelijk. Alles!’
Allemaal gaan ze uit van hetzelfde idee: je kunt bereiken wat je wilt, als je maar graag genoeg wilt en hard genoeg werkt. Ik heb dit altijd uitzonderlijk verontrustende citaten gevonden, harteloos zelfs. Want als succes een keuze is, dan is falen dat natuurlijk ook. En wie kiest er nou voor om te falen?
We zijn óók gebonden aan omstandigheden, zoals externe factoren
Natuurlijk bepalen we tot op zekere hoogte zelf hoe we ons leven leiden. Maar of je alles kunt bereiken wat je maar wilt? Het is beslist aantrekkelijk om dat te denken, maar het is niet helemaal waar. We horen het niet graag, maar we zijn toch óók (en misschien wel vooral) gebonden aan externe factoren. Er zijn talloze bepalende omstandigheden voor succes waar je als individu maar weinig aan kan doen.
Het echte probleem
Neem nou langdurige werkloosheid. Die kun je overwinnen door hard aan jezelf te werken, vindt de overheid. Daarom organiseert uitkeringsinstantie UWV verplichte sollicitatietrainingen voor werklozen. Voor het gemak wordt vergeten dat er door een veelvoud aan sociaal-economische ontwikkelingen minder vacatures zijn dan werkzoekenden. Begin 2017 waren er bijna 3 werklozen voor elke vacature. Een paar jaar eerder was de verhouding zelfs 7 op 1. Het probleem is niet dat mensen niet zouden willen werken. Of dat ze niet zouden weten hoe ze een goede sollicitatiebrief moeten schrijven. Het probleem is een tekort aan banen.
De oplossing voor werkstress wordt meestal gezocht bij de werknemer zelf
Precies hetzelfde zie je gebeuren bij de aanpak van stress op het werk. Werkstress is een groeiend probleem voor werknemers en de organisaties waarin ze werken. Jaarlijks kost stress zo’n 4 tot 5 miljard euro. Je zou dus verwachten dat men alles in het werk stelt om de structurele oorzaken ervan te bestrijden. Denk aan werkdruk, verstoorde arbeidsrelaties, een drukke kantoortuin enzovoort. Maar in plaats daarvan wordt de oplossing meestal gezocht bij de werknemer zelf. Die zou niet weten hoe je met stress moet omgaan en moet daarom een cursus mindfulness of timemanagement volgen.
Hoe succesverhalen een vertekend beeld geven
We zijn dus gaan geloven dat ieder individu volledig verantwoordelijk is voor z’n eigen succes en falen. Die manier van denken wordt verder versterkt in de media. Hier vind je verhalen van het handjevol mensen dat ‘zijn eigen weg is ingeslagen’ en vervolgens succesvol is geworden (waarbij ‘succes’ staat voor rijkdom, een droombaan of erkenning voor artistieke of sportieve prestaties). In de boekwinkel is er zelfs een heel genre aan gewijd: de autobiografie. Daarbij krijgen we telkens de aanmoediging om óók succesvol te worden.
Op LinkedIn vond ik onlangs een bericht dat dit succesdenken goed weerspiegelt. Het ging ongeveer als volgt:
‘Conor was een arme dakloze toen hij vijf jaar geleden besloot een eigen bedrijf te beginnen. Nu is hij multimiljonair. Laat niemand je wijsmaken dat jij je dromen niet kunt waarmaken. Take what is yours! Geen smoesjes!’
Wat een enkeling door hard werken en vooral heel, heel veel geluk is gelukt wordt gepresenteerd als hét bewijs dat iedereen succesvol kan zijn, ‘als je maar de juiste mindset hebt’. Over die miljoenen mensen die net zo vastberaden zijn maar uiteindelijk niet slagen, verschijnen geen berichten op LinkedIn (en ze schrijven ook geen autobiografieën). Als je al ‘faalverhalen’ leest, dan maken ze altijd deel uit van een groter succesverhaal, waaruit blijkt dat het uiteindelijk toch nog allemaal goed is afgelopen. Zo’n vertekende blik heet survivorship bias. Er bestaat een grappige cartoon van een loterijwinnaar die zegt:
‘Stop nooit met het kopen van loten. Wat mensen ook tegen je zeggen. Ik faalde keer op keer, maar ik gaf nooit op. Ik nam meerdere baantjes en besteedde het geld aan loten. En hier sta ik, het bewijs dat het lukt als je er maar genoeg tijd in stopt.’
We proberen allemaal die loterijwinnaar te worden, maar het is duidelijk dat wilskracht alleen niet gaat helpen.
Kritisch kijken naar omstandigheden
Zijn we dan hulpeloos overgeleverd aan onze omstandigheden? Kunnen we maar beter bij de pakken gaan neerzitten? Nee, juist niet! In plaats van onze blik voortdurend naar binnen te richten in de veronderstelling dat we de oplossing daar vinden, kunnen we ook eens kritisch naar onze omstandigheden kijken. Sommige van die omstandigheden zijn onveranderlijk en dat zullen we moeten accepteren. Maar we zullen ook ontdekken dat we zo nu en dan een situatie kunnen aanpassen.
Twintig jaar geleden werden mensen weggelachen als ze vroegen om een rookvrije werkplek
Daar bestaan wel voorbeelden van. Het zijn geen succesformules (ik heb hierboven hopelijk aangetoond dat die niet bestaan), maar ze laten wel zien dat er soms meer ruimte is dan we denken. Neem nou roken op het werk. Amper twintig jaar geleden werden er nog mensen weggelachen en gepest omdat ze vroegen om een rookvrije werkplek. Inmiddels is dat veranderd. Niet omdat de niet-rokers een cursus ‘Leren omgaan met rook’ hebben gevolgd, maar omdat mensen in actie kwamen en hebben gezegd: deze situatie moet veranderen. Uiteindelijk heeft dat geleid tot het wettelijk recht op een rookvrije werkplek.
En zo is succes toch nog een beetje maakbaar…
In The New York Times verscheen een poos geleden een opiniestuk van een psychotherapeut. Hij ziet in zijn praktijk meer en meer overwerkte professionals die kampen met de steeds zwaardere eisen die de arbeidsmarkt aan hen stelt: van onbetaald overwerken tot het verplicht checken van e-mail buiten werktijd. Daarom leert hij zijn patiënten niet alleen hoe ze beter kunnen omgaan met stress, maar ook hoe ze effectief protesteren tegen onredelijke omstandigheden. Op die manier wist een van de patiënten een groep collega’s achter zich te scharen om hun manager ervan te overtuigen dat het voortdurende overwerken moest stoppen. Van individuele slachtoffers van de prestatiemaatschappij veranderden ze in actievoerders die voor zichzelf én voor elkaar opkwamen, zoals iemand in reactie op het opiniestuk zegt. Soms, heel af en toe, is succes dus toch nog een beetje maakbaar.
Pieter Offermans is auteur, blogger en communicatiemedewerker. In zijn bijdragen onderzoekt hij de impact van hedendaagse verschijnselen (kantoortuinen, nieuwe media, etc.) op ons welbevinden. Meer informatie: pieteroffermans.nl. Dit artikel verscheen eerder op zijn site.
LEES OOK: WAT SUCCES IS? DAT BEPAAL JE TOCH ZEKER ZELF WEL?!
Over problemen loslaten: wat je van bomen in de herfst kunt leren 
Heb jij een A, B of C persoonlijkheid? 