Ter afronding van het Dossier re-integratie bij burn out staan de laatste artikelen in het teken van Q&A. Graag wil ik jullie vragen beantwoorden. Dit keer: Kan burn out je hersenen onherstelbaar beschadigen?
In de vorige Q&A’s heb ik antwoord gegeven op de vragen:
• Is het mogelijk dat een burn out niet meer overgaat?
• Is er sprake van blijvende schade bij burn out?
• Wat kun je zelf doen om te herstellen van burn out?
Deze keer sta ik stil bij de vraag: kunnen je hersenen onherstelbaar beschadigd raken door een burn out?
Het zal je niet ontgaan zijn, de laatste tien jaar schieten de boeken over de maakbaarheid van het brein als paddenstoelen uit de grond. Experts als neuropsycholoog en hoogleraar klinische neuropsychologie Margriet Sitskoorn, hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder en moleculair neurobioloog en wetenschapsjournalist Niki Korteweg brengen het goede nieuws: het brein is maakbaar en kneedbaar. Chronische stress heeft dramatische effecten op je lijf en je hersenen. Het vergroot de kans op hart- en vaatziekten, op diabetes, depressie en zelfs Alzheimer. Het goede nieuws is echter dat het effect wel omkeerbaar is, zegt ook hoogleraar neurobiologie en decaan van het Universitair Medisch Centrum Groningen, Marian Joëls.
Interview met moleculair neurobioloog en wetenschapsjournalist Niki Korteweg:
Voor dit artikel heb ik een van de experts, Niki Korteweg geïnterviewd. Wat ik ontzettend stoer van haar vind, is dat ze als hersenwetenschapper niet alleen de hersenen van kikkers, muizen en ratten ontleed heeft, maar dat ze, na haar burn out in 2010, op haar eigen brein is gaan testen wat werkt voor een beter werkend brein.
De aanloop naar die burn out beschrijft ze heel treffend in haar boek ‘Een beter brein’: ‘En misschien kwam het doordat ik me een buitenaards, niet kapot te krijgen multitalent waande, bestand tegen alles wat het leven ons ook maar voor de voeten werpt. Op het hoogtepunt van die waan reed ik van een lezing over puberhersenen in het zuiden van het land, via een borrel van mijn belangrijkste opdrachtgever in Rotterdam, langs het huis van mijn zus om haar zoontje op te halen omdat zij met haar doodzieke dochtertje naar het ziekenhuis moest, om bij thuiskomst eten te koken, een laatste deadline te halen, en mijn overwerkte gedesillusioneerde man op te vangen (…). Dat is al vermoeiend om in een zin te lézen. Maar er viel zoveel te regelen en te redden, en ik voelde geen behoefte aan ontspanning of rust, ik ging alleen maar door. Ik hield zo van mijn werk. En de rest, dat deed ik er gewoon bij.’
Ze probeerde Ritalin, braingames, breingestuurde computertechnologie…
Tijdens het proces van herstel van haar burn out merkte Niki dat haar aandacht, concentratie en geheugen maar niet beter wilden worden. Ze herstelde gestaag, maar haar in stressmarinade geweekte hoofd bleef behoorlijk achter. In haar zoektocht naar de boost voor een optimaal functionerend hoofd werd zij haar eigen proefpersoon. Zou Ritalin zorgen voor een smooth operating brein (helaas, je waant je er onoverwinnelijk door, maar je presteert er niet beter door is haar conclusie – kan ik je alvast verklappen)? Of brain games? Of breingestuurde computertechnologie? Ze probeert het allemaal uit en beschrijft dat in haar boek. Experimenten die ze te heftig vindt (een gat in je hoofd laten boren om een elektrode te plaatsen voor diepe hersenstimulatie) tekent ze op aan de hand van gesprekken met ervaringsdeskundigen.
Raakt je brein nu wel of niet onherstelbaar beschadigd door burn out?
Al met al vind ik dat Niki – als wetenschapper, burn out ervaringsdeskundige en doorgewinterd proefkonijn – recht van spreken heeft als het gaat om de vraag of je hersenen onherstelbaar beschadigt door een burn out. ‘De wetenschap is nog niet helemaal uit’, zegt ze. ‘Het is bekend dat onder invloed van chronische stress, het hoofdingrediënt van een burn out, delen van de hersenen krimpen. De lange uitlopers van hersencellen trekken zich terug en neurale verbindingen raken beschadigd. Dat gebeurt in vooral in de prefrontale hersenschors, waar onder andere ons planvermogen en emotie regulatie geregeld wordt, en in de hippocampus, belangrijk voor ons geheugen. Daar tegenover staat dat we ook weten dat het brein plastisch is.’
Het brein is plastisch en beïnvloedbaar
‘Gedurende ons leven blijft het brein veranderen, door sommige delen worden waarschijnlijk zelfs nieuwe hersencellen aangemaakt. Uit onderzoek met ratten blijkt dat de schade die optreedt in het brein als gevolg van chronische stress, bij jonge ratten volledig herstelt. De uitlopers groeien terug tot hun oude formaat. Bij ratten van middelbare leeftijd groeien ze ook uit, maar minder ver. Bij oude ratten zie je weinig terug groeien. Maar we kunnen mensen niet een op een vergelijken met dieren. Het brein van oude mensen blijkt nog plastisch en dus beïnvloedbaar te zijn’, vertelt ze. ‘Uit onderzoek onder 65+-ers blijkt dat, als zij drie keer per week 45 minuten stevig wandelen, hun hippocampus groter blijft dan bij ouderen die dat niet doen.’
Je burn out kun je niet terugdraaien, maar je kunt het herstel bevorderen
‘Het effect van stress is al binnen een paar weken zichtbaar. Uit onderzoek onder medische studenten blijkt dat in hun brein ook al minder functionele connectiviteit te meten is na een maand stressvol blokken voor een moeilijk examen. Maar het herstelt ook snel, na een maand rust is dit alweer verdwenen’, licht Niki toe. ‘In hoeverre iemand herstelt van burn out, is natuurlijk ook afhankelijk van genen (aanleg) en je eigen veerkracht. Je burn out kun je niet terugdraaien. Maar je kunt veel doen om je herstel stap voor stap te bevorderen. ‘Ik denk dat je veel meer kunt dan je je realiseert midden in je wanhoop of angst’, aldus Niki. ‘Maar’, benadrukt zij, ‘het proces van herstel is langzaam. Je wilt zo snel mogelijk beter worden. Het paradoxale is: je wordt sneller beter als je kunt accepteren dat het een jaar of zelfs twee minder met je gaat. Dat zou ook mijn tip zijn aan de mensen die nu met een burn out kampen: wees geduldig. Geef jezelf de tijd, wees niet zo hard voor jezelf. Het komt goed’.
Geduld hebben is de grootste uitdaging tijdens burn out herstel
Ik herken wat Niki zegt. Geduld hebben en houden is een van de grootste uitdagingen tijdens het herstel van burn out. Natuurlijk kunnen wij makkelijk praten, vanaf de andere kant van de burn out. Tegelijkertijd: wij kunnen het weten. Wij hebben het meegemaakt, wij hebben ons erdoorheen geslagen en weten daarom: het komt goed.De burn out van Niki is al lang verleden tijd. Ze voelt zich goed, volledig hersteld. Dat was overigens niet aan een bepaald moment te koppelen. ‘Het is niet zo dat ik op een dag kon zeggen: en nu ben ik weer helemaal beter. Het was een geleidelijk proces. Maar toen mijn boek, Een beter brein, uitkwam in 2017, wist ik zeker dat ik helemaal beter was. Een boek schrijven gaat niet zonder goed te kunnen plannen, concentreren en onthouden.’
Ik vraag haar naar haar persoonlijke top 3 van bewezen effectieve burn out herstel tips. In het licht van de niet-alledaagse oplossingen die zij ook beschrijft in haar boek (van Ritalin tot hersenimplantaten en zenuwprotheses), zijn haar eigen ‘breinpeps’, de huis-, tuin- en keukenmiddelen voor een beter brein, verrassend eenvoudig:
1. Bewegen en sporten
‘Als je dat regelmatig doet verbetert je geheugen, je werkgeheugencapaciteit en je reactievermogen, en een flink aantal van de executieve functies die de prefrontale schors uitvoert, zoals impulsen onderdrukken en de aandacht erbij houden. Daarnaast worden tijdens sporten voedende stoffen aangemaakt die de uitlopers weer laten groeien en contacten tussen hersencellen herstellen.’
2. Slapen
Slapen staat op een gedeelde eerste plaats met bewegen. ‘Volgens slaapexpert Torbjörn Åkerstedt ontstaat een burn out niet als er niet ook een slaaptekort is. Slaapgebrek vertraagt de snelheid van de stofwisseling in de prefrontale hersenschors, met als gevolg dat mensen veel emotioneler reageren op gebeurtenissen. Verdrietiger, of bozer.’
3. Mediteren
‘Dagelijks mediteren kun je zien als een manier om je aandacht te trainen. Tegelijkertijd oefen je je niet zo mee te laten slepen door je emoties en pieker gedachten. Er wordt volop onderzoek naar de effecten gedaan, het lijkt erop dat het de verbindingen in het brein en de functie van de prefrontale hersenschors verbetert. Ik doe het dagelijks. Alleen al om me bewust te blijven van mijn neiging om door te jakkeren en ongemakkelijke emoties weg te duwen’.
Geluksonderzoekers zeggen dat geluk voor 60% een kwestie is van genen en omgevingsfactoren en voor 40% beïnvloedbaar. Met een gezonde dosis optimisme zou je kunnen zeggen dat je je eigen geluk voor bijna de helft in eigen handen hebt. Zou dit ook gelden voor het omkeren van de schade aan de lijf en brein? ‘Ik zou dit soort percentages niet durven noemen’, lacht Niki. ‘Maar het is zeker dat je veel kunt doen om je lijf en brein weer in shape te krijgen na een burn out.’ Een hoopvol verhaal. Ik teken ervoor.
Wil je meer leren van Niki? Lees dan haar boek ‘Een beter brein’ of kijk op haar website.
Leona Aarsen is bedrijfscounselor en psychosociaal therapeut, eigenaar van anderZverder. Ze richt zich op preventie, voorlichting en begeleiding bij stress- en burn outgerelateerde klachten.
LEES OOK: HOE VIND JE DE JUISTE HULP BIJ JE BURN OUT?
Over problemen loslaten: wat je van bomen in de herfst kunt leren 
Heb jij een A, B of C persoonlijkheid? 